ប្រវត្តិ លោក ស៊ុន យ៉ាតសេន (SunYat-Sen)
នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រប្រទេសចិនទំនើបមួយ ពោរពេញដោយភាពចលាចលាចល និងជំពាក់ជំពិនស្មុគស្មាញនោះ លោក ស៊ុន យ៉ាតសេត
(SunYat-Sen) គឺជាមនុស្សម្នាក់ដែលមានជំហរប្លែកពីគេ។ គាត់ដុសចេញនូវគំនិតនយោបាយដោយឯងៗ ហើយជួបប្រទះនូវភាពជូរចត់បំផុត។ ជាគណបក្សនយោបាយប្រឆាំងមួយ លោកស៊ុន យ៉ាតសេន ត្រូវបាន
ប្រជាជនចិនរាប់លាននាក់ចាត់ទុកគាត់ជា“បិតានៃបដិវត្តន៍ ចិន” ។ ក៏ប៉ុន្តែឆាកជីវិតផ្ទាល់ខ្លួនរបស់គាត់បានជួបប្រទះនូវភាពច្របូកច្របល់ ឥតឈប់
ឈរ ទាំងជីវិតរស់នៅជាក់ស្តែង ទាំងឥទ្ធិពលរបស់គាត់ ដោយសារតែ
គាត់បានចំណាយពេលវេលាយ៉ាងច្រើនបំផុត ដើម្បីរស់នៅក្នុងភាពជា
អ្នកនិរទេស ហើយរាល់គម្រោងការនានាដ៏ល្អរបស់គាត់ដូចជាមិនដែល
សម្រេចបានទាល់តែសោះ ក្នុងដំណាក់កាលនោះ។
ស៊ុន យ៉ាតសេន កើតនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៦៦ ក្នុងគ្រួសារកសិករមួយនៅភាគអាគ្នេយ៍នៃប្រទេសចិន ដែលនៅមិនឆ្ងាយប៉ុន្មានពីម៉ាកាវនិងហុងកុង ។ ស៊ុន យ៉ាតសេន បានទទួលការបណ្តុះបណ្តាលនៅឯសាលារៀនជនបទមួយ ដែលតម្រូវឲ្យសិស្សសិក្សាតែសៀវភៅពីបុរាណតែប៉ុណ្ណោះ ។ លុះអាយុបាន១៣ឆ្នាំ គាត់បានទៅរស់នៅឯកោះហាវ៉ៃ នៃប្រទេសអាមេរិក ជាទីកន្លែងដែលបងប្រុសច្បងបង្អស់របស់គាត់បានរស់នៅជាមួយ ជនអន្តោប្រវេសន៍ឯទីនោះ។ បន្ទាប់ពីរយៈពេល៣ឆ្នាំនៃការសិក្សានៅក្រុងហូណូលូលូ ដែលក្រុមប្រឹក្សាសាលានេះចាត់ចែងដោយអ្នកកាន់សាសនាគ្រិស្តមកពី ប្រទេសអង់គ្លេស និងការសិក្សាអស់រយៈពេលជាងមួយទសវត្សរ៍នៅទីក្រុងហុងកុង ស៊ុនយ៉ាតសេន បានទទួលសញ្ញាប័ត្រពេទ្យនិងសល្យសាស្ត្រ។ គាត់បានធ្វើជាគ្រូពេទ្យមួយរយៈពេលខ្លីនៅទីក្រុងហុងកុង នាឆ្នាំ១៨៩៣។
ស៊ុន យ៉ាតសេន គឺជាអ្នកស្នេហាជាតិម្នាក់ដែលប្រកាន់ប្រពៃណីយ៉ាងតឹងរ៉ឹង ជាអ្នកបះបោរដ៏ល្បីល្បាញ ដែលបានជីករណ្តៅកប់សន្តតិវង្សម៉ាន់ជូ និងជាពួកជនដែលបានប្រព្រឹត្តអំពើទុច្ចរិតនៅក្នុងពិភពសង្គម សម្ងាត់ចិន ។
នៅក្នុងប្រអប់ខួរក្បាលរបស់គាត់ពោរពេញទៅដោយក្តីសុបិនដើម្បីជំរុញ ប្រទេសចិនដែលដិតដាមជាប់តែសិល្បៈគំនូរនោះឲ្យភ្ជាប់គ្នាជាមួយ បច្ចេកវិជ្ជាថ្មីៗ ។ គាត់ក៏ព្យាយាមដោយចាប់អារម្មណ៍យ៉ាងខ្លាំងទៅលើគ្រោងការណ៍សម្រាប់ អភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ច។
នៅឆ្នាំ១៨៩៤ ប្រទេសចិនបានធ្លាក់ចូលក្នុងភាពចលាចល គឺជាពេលដែលសន្តតិវង្សម៉ាន់ជូ បានចុះខ្សោយ ឯប្រទេសជប៉ុនបានទទួលជោគជ័យលើប្រទេសចិននៅក្នុងសង្គ្រាមដ៏គួរឲ្យ អាម៉ាស់មួយ ។ តម្លៃដ៏សំខាន់នៃជ័យជម្នះសម្រាប់ប្រទេសជប៉ុននាពេលនោះ គឺកោះតៃវ៉ាន់ដែលចិនបានប្រគល់ឲ្យជប៉ុនទៅដាក់ក្រោមនឹមអាណានិគម របស់ខ្លួន។ ពេលវេលានោះក៏ជាឳកាសដ៏ល្អដែរសម្រាប់រៀបចំឲ្យមានការបះបោរមួយ។ ស៊ុនយ៉ាតសេន បានត្រឡប់ពីហាវ៉ៃវិញ ដែលនៅទីនោះពីមុនមកស៊ុន ក៏ធ្លាប់ធ្វើការទាក់ទងជាប់រដឹកជាមួយមិត្តភក្តិថ្មីៗក្នុងក្រុង ហុងកុង ដើម្បីបង្កើតអង្គការសម្ងាត់មួយក្នុងបំណងនាំយកប្រទេសចិនឲ្យវិល ទៅរកស្ថានភាពដើមវិញ។ ស៊ុនយ៉ាតសេន វិលទៅហុងកុងនៅឆ្នាំ១៨៩៥ ដោយប៉ុនប៉ងដឹកនាំចលនាកុបកម្មមួយនៅភាគអាគ្នេយ៍ប្រទេសចិន ។ ផែនការនេះត្រូវបរាជ័យ ។ តាមសំណើរបស់រដ្ឋាភិបាលចិន អង់គ្លេសបានរារាំងស៊ុនយ៉ាតសេន មិនឲ្យចេញពីហុងកុង ។ ពេលនោះប្រទេសជប៉ុនក៏បានក្លាយទៅជាមូលដ្ឋានដ៏សំខាន់របស់ស៊ុនយ៉ាត សេនដើម្បីធ្វើសកម្មភាពបដិវត្តន៍ ។ ក្រោយពីត្រូវបានរារាំងមិនឲ្យចូលប្រទេសចិន ស៊ុនយ៉ាតសេន បានទៅរស់នៅប្រទេសអាស៊ីអាគ្នេយ៍មួយចំនួន និងធ្លាប់បានចេញទៅអឺរ៉ុប កាណាដា ស.រ.អា ដើម្បីស្វែងរកមូលនិធិត្រៀមធ្វើកុបកម្មនាពេលខាងមុខ ។ ផែនការទាំងនេះក៏ត្រូវបរាជ័យម្តងទៀតដោយសារតែគុណវិបត្តិមួយចំនួន ឯអាវុធក៏មានមិនគ្រប់គ្រាន់ ។
នៅឆ្នាំ១៩០៥ ស៊ុនយ៉ាតសេន បានចាប់ផ្តើមជំរុញគោលការណ៍នាំមុខមួយចំនួនធំដើម្បីធ្វើការតស៊ូតទៅទៀត ។ គោលការណ៍ទាំងនោះគឺជាមនោគមន៍វិជ្ជានៃសង្គមបដិវត្តន៍ដែលមានមូលដ្ឋាន ទូលំទូលាយ ហើយដែលគាត់បានបង្កើតក្នុងពេលនេះតែម្តង ។ មនោគមន៍វិជ្ជាមួយនេះដែលគេហៅថា “គោលការណ៍ទាំង៣របស់ប្រជាជន” គឺស៊ុនយ៉ាតសេន បានច្របាច់បញ្ចូលគ្នានូវទិដ្ឋភាពជាមូលដ្ឋាននៃលទ្ធិជាតិនិយម ប្រជាធិបតេយ្យ និងសង្គមនិយម។ ប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយមក ស៊ុនយ៉ាតសេន បានជំរុញគំនិតថ្មីនេះបញ្ចូលទៅក្នុងផែនការទាំងមូលរបស់គាត់ ដោយបានបង្កើតឡើងនូវកម្លាំងខាងសីលធម៌ និងសេដ្ឋកិច្ច ។ ដំបូងឡើយគឺគាត់បានបណ្តេញពួកម៉ាន់ជូចេញ ហើយបន្តមកទៀតគឺទប់ទល់ការជ្រៀតចូលពីសំណាក់មហាអំណាចបរទេស ។ គាត់ក៏សង្ឃឹមផងដែរក្នុងការនាំយកប្រទេសចិនចេញពីភាពងងឹតសូន្យសុង ដោយបង្កើតរដ្ឋាភិបាលថ្នាក់កណ្តាលមួយដើម្បីទប់ស្កាត់កម្លាំង មូលធននិយមក្នុងវិស័យឧស្សាហកម្ម និងកម្លាំងពួកម្ចាស់ដីនៅឯជនបទ ។ បើតាមទស្សនៈរបស់ស៊ុនយ៉ាតសេន ការកែប្រែប្រទេសចិនមួយឡើងវិញ គឺប្រទេសនេះត្រូវតែស្ថិតក្រោមការត្រួតត្រាយ៉ាងម៉ត់ចត់តាមរយៈ រចនាសម្ព័ន្ធបក្សថ្នាក់កណ្តាល។ ម្យ៉ាងវិញទៀត អ្នកដែលស្មោះត្រង់នឹងគាត់ទាំងឡាយត្រូវតែគោរពគាត់ថា ជាមេដឹកនាំផ្តាច់មុខតែមួយគត់ ។
ស៊ុនយ៉ាតសេន ជាមនុស្សម្នាក់សាមញ្ញ អត់ធ្មត់ និងមានអំណាចទាក់ទាញសម្បើមណាស់។ នៅក្នុងដំណាក់កាលនៃការរស់នៅនិរទេសដ៏វែងអន្លាយ លោកស៊ុនយ៉ាតសេន បានទទួលនូវមូលនិធិពិសេស គឺបានមកពីប្រជាជនចិនដែលរស់នៅឯអាស៊ីអាគ្នេយ៍និងអាមេរិកខាងជើង ដើម្បីទ្រទ្រង់ឲ្យគាត់អាចប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងគូសត្រូវនយោបាយទាំងឡាយ របស់គាត់ទាំងនៅក្នុងនិងក្រៅអង្គការរបស់គាត់ ហើយដែលពួកទាំងនេះមានទស្សនៈខុសប្លែកពីគ្នាអំពីជោគវាសនានៃប្រទេស ចិន។ ហេតុដូច្នេះហើយ នៅពេលដែលសន្តតិវង្សម៉ាន់ជូ រលំរលាយជាចុងក្រោយនៅក្នុងឆ្នាំ១៩១១ គោលការណ៍ខ្លះត្រូវបានចាប់បង្ខំឲ្យអនុវត្តដោយឥតឈប់ឈរពីសំណាក់ស៊ុន យ៉ាតសេន និងយុទ្ធជនបដិវត្តន៍របស់គាត់ ។ គាត់ត្រូវបានទទួលឲ្យធ្វើជាប្រធានាធិបតីបណ្តោះអាសន្ននៃសាធារណរដ្ឋ ចិនថ្មី ។ ប៉ុន្តែស៊ុនយ៉ាតសេន ដែលជាមនុស្សមានប្រាជ្ញាវាងវៃបានមើលឃើញថា គាត់នៅខ្វះខាតកម្លាំងយោធា ដើម្បីប្រែក្លាយអង្គការបដិវត្តន៍របស់គាត់ឲ្យទៅជាគណបក្សនយោបាយមួយ ទំនើបវិញ ឬដែលគេហៅថាគណបក្សគួមីនតាង ។ គណបក្សនេះបានទទួលកៅអីយ៉ាងច្រើនលើសលប់លើសគូប្រជែងទាំងឡាយនៅក្នុង ការបោះឆ្នោតជាតិជាលើកដំបូងបំផុតដែលមិនធ្លាប់មាននាដើមឆ្នាំ១៩១៣ ។ ប៉ុន្តែស៊ុនយ៉ាតសេន និងគណបក្សរបស់គាត់នៅតែមិនអាចទប់ទល់ទៅនឹងអំណាចដែលលេចចេញពីជន ខ្លាំងខាងនយោបាយនិងយោធាថ្មីៗបានឡើយ ។ នៅចុងឆ្នាំនោះ ស៊ុនយ៉ាតសេន ត្រូវបានបង្ខំឲ្យរស់និរទេសម្តងទៀត ឯសមាជិកគណបក្សគួមីនតាង ត្រូវបានគេបណ្តេញចេញពីសភា ។
មួយទសវត្សន៍ចុងក្រោយនៃជីវិតរបស់ ស៊ុនយ៉ាតសេន គឺគាត់បានចំណាយទៅលើការកសាងមូលដ្ឋានប្រតិបត្តិការនយោបាយនិងយោធាដ៏ មានឥទ្ធិពលបំផុត ។ ស៊ុន ទទួលបានការជួយជ្រោមជ្រែងពីអ្នកគាំទ្រទាំងឡាយ ចំពោះទស្សនៈអំពីប្រទេសចិនរបស់គាត់និងពីភរិយាទី២របស់គាត់ឈ្មោះ ស៊ុង ជីងលីង ដែលបានរៀបការនៅឆ្នាំ១៩១៤ ក្នុងពេលដែលរស់ជាជននិរទេស។ ស៊ុង ជីងលីង ដែលមានអាយុក្មេងជាង ស៊ុន យ៉ាតសេន ដល់ទៅ២៦ឆ្នាំ អ្នកស្រីបានទទួលសញ្ញាប័ត្រពីមហាវិទ្យាល័យ ស.រ.អា និងមានប្រភពចេញមកពីគ្រួសារអ្នកមានម្នាក់ ។ អ្នកស្រីជាបញ្ញាជនកម្រិតខ្ពស់និងជាអ្នកនយោបាយស៊ប់ម្នាក់ ។ ក្រោយឆ្នាំ១៩១៦ បន្ទាប់ពីបានចាកចេញពីប្រទេសជប៉ុនមករស់នៅប្រទេសចិនវិញ គូស្វាមីភរិយានេះតែងតែធ្វើដំណើរចុះឡើងៗពីសៀងហៃទៅកង់តុង (បច្ចុប្បន្នជាក្វាងចូវ) ជាទីក្រុងមួយដែលមើលទៅទំនងជាផ្តល់ឲ្យពួកគាត់នូវមូលដ្ឋាននយោបាយដ៏ មានសក្តានុពលបំផុត។ នៅឆ្នាំ១៩២៣ គូស្វាមីនេះសម្រេចទៅរស់នៅឯកង់តុង ជាទីកន្លែងដែលស៊ុនយ៉ាតសេន ទៅប្រជុំសម្រេចបង្កើតរដ្ឋាភិបាលមួយដោយមានការគាំទ្រពីឥស្សរជន យោធាក្នុងស្រុកនិងសមាជិកសភាចាស់ៗពីមុន។ ក្នុងចំណោមអ្នកគាំទ្រនោះ ក៏មានមន្ត្រីយោធាវ័យក្មេងម្នាក់ឈ្មោះ ជៀង កៃជៀក (Chiang KaiShek) ផងដែរ ដែលក្រោយមកបុរសនេះបានរៀបការជាមួយប្អូនស្រីរបស់ ស៊ុង ជីងលីង។
តែសម្ព័ន្ធមិត្តដ៏សំខាន់របស់ស៊ុនយ៉ាតសេន ពេលនោះ គឺពួកភ្នាក់ងារកុម្មុយនិស្តអន្តរជាតិនៅទីក្រុងមូស្គូឯណោះទេ ដែលពួកនេះធ្លាប់បានបង្កើតបក្សកុម្មុយនិស្តចិននារដូវក្តៅឆ្នាំ១៩២១ ទៀតផង។ ២ឆ្នាំក្រោយមក ភ្នាក់ងារនេះបានបញ្ចុះបញ្ចូលស៊ុនយ៉ាតសេន ថាគណបក្សជាតិនិយមគួមីនតាង គួរចងសម្ព័នភាពជាមួយពួកកុម្មុយនិស្ត ដែលនៅមានចំនួនតិចតួចនៅឡើយ តែអាចជ្រៀតចូលដល់ស្រទាប់កម្មករនិងកសិករចិន ហើយកំពុងតែលិចអណ្តែតលើឆាកនយោបាយ។ ដោយបង្ហាញចេញនូវជំនឿថា អង្គការរបស់គាត់អាចត្រួតត្រាជួរពួកកុម្មុយនិស្តបាននោះ ស៊ុនយ៉ាតសេន បានយល់ព្រមតាមរូបមន្តមួយដែលអនុញ្ញាតឲ្យពួកកុម្មុយនិស្តជា បុគ្គលអាចចូលមកជាសមាជិកគណបក្សគួមីនតាងបាន ។ ជាការតបស្នងវិញ សូវៀតមានភារកិច្ចផ្តល់នូវទីប្រឹក្សាយោធា អាវុធ គ្រាប់រំសេវដើម្បីពង្រឹងអង្គការនយោបាយរបស់ស៊ុនយ៉ាតសេន ។
គោលបំណងរបស់ស៊ុនយ៉ាតសេន គឺប្រើប្រាស់កម្លាំងយោធាថ្មីៗទាំងនេះដើម្បីពង្រីកមូលដ្ឋាននៅកង់ តុង ដែលគាត់អាចបំបែកមេទ័ពខ្លះនៅភាគខាងត្បូងរបស់ចិនយកទៅភ្ជាប់ជាមួយ មេទ័ពដែលមានសមានចិត្តចំពោះគាត់នៅភាគខាងជើង ហើយបង្កើតរដ្ឋាភិបាលបង្រួបបង្រួមមួយ ។ ស៊ុនយ៉ាតសេន ចាប់អារម្មណ៍ខ្លាំងណាស់ចំពោះការអញ្ជើញពីសំណាក់ពួកយោធានិយមដ៏ មានអំណាចនៅភាគខាងជើងក្នុងឆ្នាំ១៩២៤ ដើម្បីឲ្យទៅជួបពិភាក្សាគ្នាអំពីអនាគតនៃដំណើរការបង្រួបបង្រួមនេះ ។ បើទោះបីមានជំងឺ និងទន់ខ្សោយកម្លាំងណាស់ទៅហើយក្តី ស៊ុន ក៏ចេញដំណើរទៅដែរ រួចបានសម្រាកមួយរយៈខ្លីនៅជប៉ុន ។ ពេលមកដល់ប៉េកាំង គាត់កាន់តែខ្សោយហើយ ហើយត្រូវបង្ខំឲ្យចូលសម្រាកនៅផ្ទះភ្ញៀវដើម្បីទទួលការព្យាបាល ។ វេជ្ជបណ្ឌិតបានពិនិត្យឃើញថា គាត់មានជំងឺមហារីកថ្លើម។ ស៊ុនយ៉ាតសេន បានស្លាប់នៅទីក្រុងប៉េកាំងនៅឆ្នាំ១៩២៥ ។
សាកសពរបស់គាត់បានបង្កើតឲ្យមានជានិមិត្តរូបនយោបាយយ៉ាង ស្មុគស្មាញ។ សាកសពនេះត្រូវបានគេតម្កល់ទុកនៅក្នុងវិមានមួយឯជាយក្រុងប៉េកាំង ។ ហ្វូងប្រជាជន រួមទាំងឥស្សរជននយោបាយ និងយោធា បាននាំគ្នាទៅគោរពសពគាត់ ។ ប្រព័ន្ធឃោសនានានា រួមមានខ្សែភាពយន្តអំពីជីវិតនិងសកម្មភាពរបស់ស៊ុនយ៉ាតសេន នៅកង់តុង បានត្រូវបញ្ចាំងជាសាធារណៈ។
៣ឆ្នាំកន្លះក្រោយពីមរណភាពរបស់ស៊ុនយ៉ាតសេន នោះមក ជៀង កៃជៀក ជាមនុស្សចុងក្រោយ ដែលបានដឹកនាំឲ្យមានការបង្រួបបង្រួមកងទ័ពពីភាគខាងត្បូងរហូតដល់ ប៉េកាំង ។ តែជៀង កៃជៀក បានដកពួកកុម្មុយនិស្តចេញពីគណបក្សគួមីនតាង ចាប់ផ្តើមដំណើរការប្រឈរមុខដាក់គ្នា ហើយសង្គ្រាមស៊ីវិលមួយបានផ្ទុះឡើង និងអូសបន្លាយអស់រយៈពេល២០ឆ្នាំ ។
ក្នុងនាមជាអ្នកឈ្នះ គណបក្សគួមីនតាង បានរំលឹកឡើងវិញអំពីឈ្មោះរបស់ស៊ុនយ៉ាតសេន ។ ពួកគេបានកសាងមហាចេតិយមួយឧទ្ទិសដល់ស៊ុន នៅក្បែរទីក្រុងថ្មីឈ្មោះណាន់ជីញ ហើយបានដឹកសាកសពគាត់ទៅគ្រប់ទីកន្លែងនៃប្រទេសចិនតាមរថភ្លើង ដើម្បីឲ្យប្រជាជនបានគោរពប្រកបដោយភាពរំភើបញាប់ញ័រ រហូតដល់ពិធីបញ្ចុះសពនេះត្រូវបានគេចាត់ទុកជាព្រឹត្តិការណ៍នយោបាយដ៏ សំខាន់មួយ ។ សំណើទាំងឡាយរបស់ស៊ុនយ៉ាតសេន ក្រោយមកបានក្លាយទៅជាមនោគមន៍វិជ្ជាកណ្តាលនៃគណបក្សគួមីនតាង ទាំងពេលដែលស្ថិតនៅលើចិនដីគោកនិងក្រោយការរសាត់អណ្តែតមកដល់កោះ តៃវ៉ាន់។ ក្រោយពេលដណ្តើមបានជ័យជម្នះលើកងកម្លាំងជាតិនិយម(គួមីនតាង) នាឆ្នាំ១៩៤៩ ពួកកុម្មុយនិស្តចិនបានប្រកាសថា ស៊ុនយ៉ាតសេន ក៏ជានិមិត្តរូបរបស់ពួកគេដែរ ដោយគេបានរំលឹកទៅដល់ឃ្លារបស់ស៊ុនយ៉ាតសេន ដែលថាការចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយពួកកុម្មុយនិស្តមានសារសំខាន់ណាស់ ពិសេសគឺការអភិឌ្ឍន៍នយោបាយចិន ។
រហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ ទាំងចិនដីគោក ទាំងកោះតៃវ៉ាន់ នៅតែចាត់ទុកថា ភ័ព្វវាសនានយោបាយដ៏ចម្លែក និងបុគ្គលិកលក្ខណៈដ៏ខ្លាំងក្លារបស់ស៊ុនយ៉ាតសេន នៅតែស្ថិតជាស្មារតីនៃការធ្វើបដិវត្តន៍ និងការប្រែប្រួលយ៉ាងធំធេង ៕